Mfca trong chế biến thủy sản là gì? Các nghiên cứu khoa học

Giới thiệu về MFCA (Material Flow Cost Accounting)

MFCA (Material Flow Cost Accounting) là phương pháp kế toán quản lý chi phí môi trường được thiết kế để theo dõi và đánh giá toàn bộ dòng nguyên vật liệu đi qua hệ thống sản xuất. Không giống như kế toán truyền thống chỉ tập trung vào giá trị thành phẩm, MFCA phân tích cả các dòng vật liệu không tạo ra sản phẩm cuối cùng – tức các phần thất thoát, chất thải hoặc phụ phẩm – từ đó cung cấp một bức tranh rõ ràng hơn về hiệu quả sử dụng tài nguyên.

Phương pháp này được tiêu chuẩn hóa thông qua hệ thống ISO 14051:2011, do Tổ chức Tiêu chuẩn hóa Quốc tế (ISO) phát triển. MFCA có khả năng lượng hóa cả đầu vào và đầu ra của nguyên vật liệu, năng lượng và chi phí hệ thống, giúp doanh nghiệp nhận biết chính xác các tổn thất tiềm ẩn mà không được phản ánh trong báo cáo tài chính thông thường. Điều này đặc biệt quan trọng trong các ngành công nghiệp có tỷ lệ tổn thất cao như chế biến thủy sản, dệt may và thực phẩm.

MFCA được thiết kế để phục vụ cả hai mục tiêu: tối ưu chi phí nội bộ và giảm thiểu tác động môi trường. Bằng cách chỉ rõ lượng vật liệu bị lãng phí và chi phí liên quan, doanh nghiệp có thể đưa ra các quyết định cải tiến quy trình hoặc đầu tư công nghệ theo hướng chính xác hơn.

Đặc điểm ngành chế biến thủy sản và tính phù hợp với MFCA

Ngành chế biến thủy sản là một trong những lĩnh vực có mức độ tiêu thụ nguyên liệu thô lớn nhưng tỷ lệ thu hồi sản phẩm hữu ích lại thấp. Quá trình xử lý cá, tôm, mực… tạo ra một lượng lớn phụ phẩm như đầu, xương, vỏ, nội tạng – phần lớn trong số đó không được sử dụng hiệu quả hoặc bị loại bỏ hoàn toàn. Điều này dẫn đến tỷ lệ tổn thất vật liệu cao, làm tăng chi phí vận hành và phát sinh thêm xử lý môi trường.

MFCA phù hợp với ngành chế biến thủy sản vì nó cho phép doanh nghiệp:

• Gắn chi phí cụ thể cho từng dòng nguyên vật liệu và phụ phẩm.
• Xác định vị trí trong chuỗi sản xuất gây tổn thất lớn nhất.
• Đưa ra quyết định đầu tư công nghệ, tái chế phụ phẩm hoặc tối ưu hóa vận hành dựa trên dữ liệu thực tế.

Ngoài ra, tính biến động của nguyên liệu đầu vào – do đặc thù đánh bắt, nuôi trồng – cũng khiến ngành này cần đến các công cụ định lượng chính xác như MFCA để điều chỉnh theo mùa vụ và thay đổi trong chất lượng nguyên liệu thô.

Nguyên lý hoạt động của MFCA

MFCA dựa trên nguyên lý rằng toàn bộ vật liệu đi vào quy trình sản xuất phải được lượng hóa và phân loại thành hai nhóm chính: sản phẩm hữu ích và tổn thất. Phương pháp này không xem chất thải là "vô giá trị" mà coi đó là một phần của dòng vật liệu có chi phí cụ thể, do đó cần được kiểm soát và tối ưu hóa như bất kỳ tài nguyên nào khác.

Các yếu tố chi phí được phân tích trong MFCA bao gồm:

• Chi phí vật liệu ($C_{mat}$): Chi phí đầu vào nguyên liệu chính (cá, tôm, nước, bao bì…)
• Chi phí năng lượng ($C_{energy}$): Nhiên liệu, điện, hơi nước phục vụ sản xuất
• Chi phí hệ thống ($C_{system}$): Nhân công, bảo trì thiết bị, xử lý nước thải

Chi phí tổn thất vật liệu được tính theo công thức:

$C_{loss} = (C_{mat} + C_{energy} + C_{system}) \times \frac{M_{loss}}{M_{total}}$

Trong đó, $M_{loss}$ là khối lượng vật liệu bị lãng phí, $M_{total}$ là tổng khối lượng vật liệu đầu vào. Bằng cách lượng hóa $C_{loss}$, doanh nghiệp có thể xác định chi phí tổn thất thực tế mà trước đây có thể bị xem nhẹ.

Quy trình áp dụng MFCA trong chế biến thủy sản

Quy trình áp dụng MFCA thường bắt đầu bằng việc lập sơ đồ dòng vật liệu chi tiết cho từng công đoạn trong nhà máy – từ tiếp nhận nguyên liệu, rửa, phân loại, chế biến nhiệt, cấp đông, đóng gói đến bảo quản. Tại mỗi điểm, dòng nguyên liệu được theo dõi và phân loại thành: sản phẩm hữu ích, tổn thất và phụ phẩm.

Các bước cơ bản trong triển khai MFCA gồm:

1. Xác định các công đoạn sản xuất và dòng vật liệu liên quan.
2. Gắn chi phí cụ thể cho từng dòng (vật liệu, năng lượng, hệ thống).
3. Tính toán chi phí tổn thất theo từng công đoạn.
4. So sánh hiệu suất giữa các dây chuyền, ca làm việc hoặc nguyên liệu khác nhau.

Bảng dưới đây mô tả một ví dụ sơ lược về phân tích dòng vật liệu trong công đoạn fillet cá tra:

Dòng vật liệu	Khối lượng (kg)	Tỷ lệ (%)	Chi phí liên quan (VND)
Thịt phi lê	350	35%	8,750,000
Đầu, xương, nội tạng	550	55%	6,050,000
Tổn thất (nước, hư hỏng)	100	10%	1,400,000

Những con số này cho phép doanh nghiệp nhìn rõ rằng phần tổn thất và phụ phẩm chiếm tới 65% tổng nguyên liệu đầu vào, kéo theo chi phí đáng kể. Điều này đặt nền tảng cho việc cải tiến quy trình như: tăng tỷ lệ thu hồi thịt, tận dụng phụ phẩm làm bột cá, gelatin hoặc phân bón.

Lợi ích kinh tế và môi trường khi áp dụng MFCA

Việc áp dụng MFCA trong ngành chế biến thủy sản mang lại các lợi ích rõ rệt về mặt kinh tế, kỹ thuật và môi trường. MFCA cho phép doanh nghiệp xác định cụ thể các điểm tổn thất và đánh giá chi phí phát sinh từ việc lãng phí nguyên liệu, từ đó đề xuất giải pháp tối ưu hóa quy trình sản xuất dựa trên số liệu thực tế thay vì cảm tính.

Về mặt kinh tế, MFCA giúp giảm đáng kể chi phí sản xuất thông qua:

• Tăng tỷ lệ thu hồi sản phẩm chính (phi lê, thịt tôm, thịt mực)
• Giảm tiêu hao năng lượng trên mỗi đơn vị sản phẩm
• Giảm chi phí xử lý phụ phẩm và chất thải
• Tận dụng phụ phẩm thành các sản phẩm phụ có giá trị như bột cá, dầu cá, collagen

Về môi trường, MFCA góp phần giảm áp lực lên hệ thống xử lý nước thải, giảm phát sinh rác hữu cơ và hỗ trợ đạt các tiêu chuẩn sản xuất bền vững. Doanh nghiệp áp dụng MFCA thường cải thiện đáng kể điểm số trong các đánh giá môi trường như ISO 14001, HACCP hoặc BRC.

Thách thức trong triển khai MFCA

Mặc dù mang lại nhiều lợi ích, triển khai MFCA tại các doanh nghiệp chế biến thủy sản không phải là một quá trình dễ dàng. Một số thách thức thường gặp bao gồm:

• Thiếu dữ liệu định lượng về dòng vật liệu ở cấp công đoạn
• Khó khăn trong việc phân bổ chi phí gián tiếp (năng lượng, nhân công) theo dòng nguyên liệu
• Hạn chế về nhân lực nội bộ am hiểu MFCA và công nghệ đo lường

Ngoài ra, nhiều doanh nghiệp nhỏ và vừa (SME) còn ngần ngại đầu tư hệ thống giám sát dòng vật liệu tự động hoặc phần mềm quản lý dữ liệu. Điều này khiến quá trình triển khai MFCA phụ thuộc nhiều vào xử lý thủ công, gây chậm trễ và sai lệch.

Giải pháp được khuyến nghị bao gồm:

1. Thiết lập hệ thống ghi nhận dữ liệu nguyên vật liệu và chi phí theo công đoạn
2. Đào tạo nhân sự nội bộ hoặc hợp tác với đơn vị tư vấn chuyên môn
3. Tích hợp MFCA vào hệ thống ERP hiện có để đồng bộ hóa dữ liệu kế toán và kỹ thuật

So sánh MFCA với các công cụ quản lý môi trường khác

MFCA là một trong nhiều công cụ thuộc nhóm sản xuất sạch hơn (Cleaner Production) và quản trị môi trường. Khi so sánh với các công cụ phổ biến khác như LCA (Đánh giá vòng đời) hoặc EMS (Hệ thống quản lý môi trường), MFCA có một số đặc điểm nổi bật:

Tiêu chí	MFCA	LCA	EMS (ISO 14001)
Phạm vi	Tập trung vào tổn thất vật liệu và chi phí nội bộ	Đánh giá toàn bộ vòng đời sản phẩm	Quản lý rủi ro môi trường hệ thống
Đầu ra	Chi phí tổn thất vật liệu và năng lượng	Tác động môi trường (CO₂, nước, đất...)	Hồ sơ tuân thủ và quy trình quản lý
Ứng dụng	Đánh giá hiệu quả sản xuất	Thiết kế sản phẩm và truyền thông môi trường	Chứng nhận và kiểm soát nội bộ

Sự khác biệt này cho thấy MFCA là công cụ mang tính thực tiễn cao, phù hợp với doanh nghiệp vừa và nhỏ đang muốn giảm chi phí và cải tiến quy trình mà không cần đầu tư lớn ngay từ đầu.

Trường hợp điển hình: Áp dụng MFCA tại nhà máy chế biến cá tra

Một nhà máy chế biến cá tra quy mô trung bình tại Đồng Tháp đã thử nghiệm áp dụng MFCA trong thời gian 6 tháng, tập trung vào 3 công đoạn chính: rửa – fillet – cấp đông. Dưới đây là bảng so sánh một số chỉ tiêu trước và sau khi áp dụng:

Chỉ tiêu	Trước MFCA	Sau MFCA
Tỷ lệ thu hồi thịt phi lê	33,5%	37,2%
Lượng nước thải/ngày	500 m³	410 m³
Chi phí tổn thất nguyên liệu/tháng	260 triệu VND	195 triệu VND
Sản phẩm phụ được tận dụng	18%	31%

Kết quả cho thấy hiệu quả rõ rệt trong cả việc giảm lãng phí và tăng hiệu quả sử dụng tài nguyên. Quan trọng hơn, ban quản lý đã sử dụng kết quả MFCA để đề xuất đầu tư máy tách thịt từ xương và hệ thống thu hồi nước rửa để tái sử dụng, mang lại hiệu quả lâu dài.

Khuyến nghị chính sách và xu hướng quốc tế

Tại Nhật Bản – nơi khởi nguồn MFCA – Bộ Môi trường đã tài trợ hàng trăm dự án áp dụng MFCA trong công nghiệp nhẹ và chế biến thực phẩm. Tổ chức UNIDO cũng đã triển khai các chương trình thí điểm tại Đông Nam Á, bao gồm Việt Nam, Thái Lan và Indonesia, nhằm hỗ trợ doanh nghiệp áp dụng công cụ này để hướng đến kinh tế tuần hoàn.

Tại Việt Nam, Bộ Công Thương đã lồng ghép MFCA vào các chương trình sản xuất sạch hơn và hiện đang thúc đẩy lồng ghép vào các chính sách ESG (Môi trường – Xã hội – Quản trị). Các doanh nghiệp có báo cáo tích hợp MFCA trong hệ thống báo cáo bền vững sẽ có lợi thế trong việc tiếp cận vốn xanh, hỗ trợ thương mại quốc tế và được ưu tiên trong các chương trình xúc tiến đầu tư.

Các tổ chức tiêu chuẩn quốc tế như GRI, TCFD cũng khuyến nghị tích hợp MFCA như một phần của hệ thống báo cáo định lượng tác động môi trường.

Tài liệu tham khảo

• ISO 14051:2011 – Environmental management — Material flow cost accounting. https://www.iso.org/standard/50986.html
• UNIDO MFCA Implementation Guide. https://www.unido.org/.../MFCA_Manual_2019.pdf
• Vietnam Circular Economy Hub. https://vietnamcircularityhub.org/
• SimaPro Software. https://www.simapro.com
• OpenLCA. https://www.openlca.org/
• Ministry of Industry and Trade Vietnam. https://moit.gov.vn/
• Global Reporting Initiative (GRI). https://www.globalreporting.org/
• Task Force on Climate-Related Financial Disclosures (TCFD). https://www.fsb-tcfd.org/